Trong thế giới bệnh lý tự miễn, Lupus ban đỏ hệ thống (Systemic Lupus Erythematosus – SLE) được ví như một “kẻ thù vô hình” bởi tính chất âm thầm nhưng tàn phá khốc liệt đối với cơ thể. Khi hệ miễn dịch vốn là lá chắn bảo vệ quay sang tấn công chính các mô và cơ quan, cơ thể phải gánh chịu những hậu quả nghiêm trọng: viêm toàn thân, tổn thương cơ quan đích và thậm chí đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện, điều trị kịp thời.
Bệnh tự miễn nguy hiểm nhưng chưa được hiểu đúng
Ở trạng thái bình thường, hệ miễn dịch nhận diện và tiêu diệt các yếu tố ngoại lai như vi khuẩn, virus, ký sinh trùng. Nhưng với lupus, hệ thống này “lạc đường”, nhầm lẫn tế bào khỏe mạnh thành kẻ xâm nhập, tấn công khắp nơi: da, khớp, máu, thận, tim, phổi, hệ thần kinh.
Lupus không lây nhiễm, nhưng lại âm thầm tiến triển, gây tổn thương cơ quan và tử vong nếu bị bỏ qua. Trên toàn cầu có khoảng 5 triệu người đang chung sống với lupus, phần lớn chưa được chẩn đoán kịp thời và 16.000 người được phát hiện mắc mới mỗi năm.
Ai là đối tượng dễ mắc lupus ban đỏ?
Các nghiên cứu chỉ ra rằng 90% người bệnh là nữ giới, đặc biệt trong độ tuổi sinh sản (15–45), thời điểm hoạt động mạnh của nội tiết tố estrogen. Bên cạnh đó, cũng có các đối tượng khác như: Người có tiền sử gia đình mắc bệnh tự miễn, nếu trong gia đình có người thân như anh chị em ruột bị bệnh thì bạn sẽ có nguy cơ bị Lupus ban đỏ cao hơn những người khác tới 20 lần; người sống ở môi trường nắng gắt, tiếp xúc nhiều tia UV; người từng nhiễm virus EBV, chịu stress kéo dài. Một số loại thuốc như thuốc chống động kinh, thuốc kháng sinh, thuốc điều trị huyết áp cũng là nguyên nhân khởi phát căn bệnh này. Đối với những trường hợp mắc bệnh do thuốc, bệnh nhân sẽ giảm triệu chứng bệnh khi ngừng thuốc.
“Kẻ giả danh vĩ đại” và hành trình phát hiện bệnh
Lupus nổi tiếng là “kẻ giả danh vĩ đại” bởi triệu chứng biến đổi đa dạng, dễ bị nhầm với bệnh khớp, viêm da hay rối loạn thần kinh. Bác sĩ Nguyễn Thị Thảo, Khoa Nội – Trung tâm Y tế Quảng Yên cho biết: “Người bệnh lupus có thể gặp nhiều biểu hiện khác nhau, nhưng có 5 dấu hiệu điển hình gồm: Ban đỏ hình cánh bướm trên mặt (chiếm khoảng 70% ca bệnh); da nhạy cảm ánh nắng, dễ phát ban, bỏng rát; đau khớp, đặc biệt các khớp nhỏ bàn tay; sốt kéo dài, mệt mỏi không rõ nguyên nhân; tiểu đạm, phù dấu hiệu cảnh báo tổn thương thận. Đáng chú ý, có tới 20% bệnh nhân không xuất hiện ban đỏ, dẫn đến chẩn đoán sai và điều trị chậm trễ.”
Biểu hiện của lupus ban đỏ
Ngoài ra, lupus còn có thể gây loét miệng, rụng tóc, co giật, rối loạn tâm thần khiến việc phát hiện càng khó khăn hơn.
Tiên lượng không còn là “án tử”, nhưng vẫn đầy thách thức
Nếu như trước đây, lupus là căn bệnh nan y với tỷ lệ tử vong cao, thì nay nhờ tiến bộ trong miễn dịch học và điều trị hiện đại, nhiều người bệnh lupus có thể sống khỏe mạnh hàng chục năm, làm việc, học tập, lập gia đình như người bình thường với điều kiện được phát hiện sớm và tuân thủ phác đồ điều trị.
Bác sĩ chẩn đoán lupus ban đỏ từ bệnh sử, tiền sử, khám lâm sàng và làm xét nghiệm. Xét nghiệm máu bao gồm: Đo tốc độ lắng hồng cầu (ESR); xét nghiệm công thức máu (CBC); kháng thể kháng nhân (ANA) hoặc anti-dsDNA; xét nghiệm nước tiểu.
Nguyên tắc điều trị lupus ban đỏ, đó là: Giảm viêm, kiểm soát miễn dịch quá mức; bảo vệ cơ quan đích, ngăn biến chứng; duy trì chất lượng sống.
Các nhóm thuốc được sử dụng:
– Corticoid (Prednisolone): Kiểm soát viêm trong đợt bùng phát;
– Thuốc chống sốt rét tổng hợp (Hydroxychloroquine): Kiểm soát tổn thương da, khớp, ngừa tái phát;
– Thuốc ức chế miễn dịch (Mycophenolate mofetil, Cyclophosphamide): Áp dụng cho thể nặng, có tổn thương thận hoặc thần kinh;
– Thuốc sinh học (Belimumab): Hiện chỉ phổ biến ở một số nước phát triển.
Ngoài điều trị thuốc, bệnh nhân phải tránh nắng tuyệt đối, dùng kem chống nắng SPF 50+, duy trì chế độ ăn lành mạnh, hạn chế stress, tái khám định kỳ và tiêm phòng ngừa nhiễm trùng.
Điều trị lupus ban đỏ bằng tế bào gốc – Hy vọng mới cho người bệnh nặng
Bên cạnh các phương pháp truyền thống, trong vài năm trở lại đây, liệu pháp tế bào gốc được xem là một hướng đi đột phá trong điều trị lupus ban đỏ hệ thống, đặc biệt cho những trường hợp kháng thuốc hoặc tổn thương cơ quan nghiêm trọng.
Nguyên lý điều trị bằng tế bào gốc: Lupus là bệnh tự miễn, nghĩa là hệ miễn dịch của bệnh nhân hoạt động sai lệch và tấn công chính cơ thể. Tế bào gốc tạo máu (Hematopoietic Stem Cells – HSCs) được sử dụng với mục tiêu “thiết lập lại” hệ miễn dịch, đưa nó về trạng thái cân bằng. Phương pháp này được ví như “reset” lại hệ miễn dịch của bệnh nhân.
Các bước cơ bản trong liệu pháp tế bào gốc gồm: Thu thập tế bào gốc từ chính bệnh nhân (tự thân) hoặc người hiến (dị thân); hóa trị liều cao nhằm loại bỏ phần lớn tế bào miễn dịch bất thường; truyền lại tế bào gốc để tái tạo hệ miễn dịch “lành mạnh” cho bệnh nhân.
Các nghiên cứu lâm sàng quốc tế cho thấy 70–80% bệnh nhân lupus nặng, kháng trị đạt được lui bệnh lâu dài (remission) sau ghép tế bào gốc; giảm đáng kể nhu cầu sử dụng thuốc ức chế miễn dịch kéo dài; một số trường hợp duy trì ổn định trên 10 năm sau ghép.
Liệu pháp tế bào gốc mở ra hy vọng cho những bệnh nhân lupus ban đỏ
Tuy nhiên hạn chế hiện nay là chi phí điều trị cao, chưa phổ biến ở Việt Nam (chủ yếu thực hiện ở các trung tâm lớn trên thế giới như Mỹ, Trung Quốc, châu Âu). Nguy cơ biến chứng do hóa trị, suy giảm miễn dịch tạm thời (dễ nhiễm trùng nặng, cần chăm sóc tích cực). Tế bào gốc chưa được khuyến cáo áp dụng đại trà, chỉ chỉ định cho bệnh nhân lupus thể nặng, thất bại với phác đồ chuẩn.
Tại Việt Nam, một số bệnh viện lớn đã nghiên cứu và bước đầu áp dụng ghép tế bào gốc điều trị bệnh tự miễn, mở ra hy vọng mới cho người bệnh lupus trong tương lai.
Biến chứng – Lý do không được chủ quan
Ngay cả khi bệnh không biểu hiện, lupus cũng có thể gây ra các biến chứng ảnh hưởng đến sức khỏe sau này. Theo nghiên cứu có khoảng 10-15% những người mắc bệnh lupus sẽ tử vong do các biến chứng của bệnh lupus. Một nghiên cứu do Quỹ Lupus của Hoa Kỳ tài trợ cho thấy rằng về tổng thể, lupus nằm trong số 20 nguyên nhân gây tử vong ở phụ nữ.
Theo bác sĩ Nguyễn Thị Thảo, biến chứng lupus phụ thuộc cơ quan bị ảnh hưởng. Nguy hiểm nhất là suy thận (50% ca bệnh), đây là nguyên nhân tử vong hàng đầu. Lupus còn gây viêm cơ tim, xơ vữa động mạch sớm; tăng gấp 2–3 lần nguy cơ sảy thai nếu kiểm soát kém trong thai kỳ; tổn thương thần kinh: Co giật, rối loạn tâm thần; nhiễm trùng nặng do dùng thuốc ức chế miễn dịch.
Hiện nay, lupus chưa có thuốc chữa khỏi hoàn toàn, nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát lâu dài. Điều quan trọng nhất: Phát hiện sớm, điều trị đúng, sống khỏe lâu dài; không tự ý bỏ thuốc, không điều trị bằng thuốc nam không rõ nguồn gốc; người bệnh tái khám định kỳ 3–6 tháng/lần; cộng đồng không kỳ thị người bệnh lupus đây không phải bệnh truyền nhiễm; hỗ trợ tinh thần cho bệnh nhân, giúp họ vượt qua rào cản tâm lý.
Người bệnh cũng cần chăm sóc sức khỏe tổng quát. Ưu tiên bổ sung các thực phẩm giàu chất chống oxy hóa, vitamin và khoáng chất. Tập thể dục đều đặn bằng việc lựa chọn với các bộ môn thể thao phù hợp. Đảm bảo ngủ đủ giấc để cơ thể được phục hồi. Bảo vệ da bằng cách sử dụng kem chống nắng đều đặn để bảo vệ làn da. Che chắn cẩn thận khi ra ngoài bằng các dụng cụ bảo hộ để tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời. Kiểm soát các yếu tố nguy cơ: Ngừng hút thuốc, tiêm phòng đầy đủ, kiểm soát huyết áp và đường huyết; giảm cân nếu thừa cân.
Sử dụng kem chống nắng là bảo vệ làn da cho người lupus ban đỏ
Hãy nhớ: “Mỗi người khỏe mạnh là một nguồn động viên cho những ai đang sống cùng bệnh tự miễn”. Chủ động chăm sóc sức khỏe, nhận diện sớm triệu chứng và hợp tác với bác sĩ chính là chìa khóa giúp người bệnh lupus duy trì cuộc sống bình thường.
Mạnh Hùng, Ngọc Phượng – CDC QN
