Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ CKI Đỗ Thị Giang – Phó Trưởng Khoa Phòng, chống Bệnh Không lây nhiễm và Dinh dưỡng, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Quảng Ninh.

Đột quỵ não được xem là hậu quả nặng nề của nhóm bệnh không lây nhiễm (KLN); Cụ thể Đột quỵ không phải là một bệnh đơn lẻ, mà là hội chứng cấp tính xảy ra do tổn thương mạch máu não. Nó thường là biến chứng cuối cùng, nghiêm trọng của nhiều bệnh không lây nhiễm mạn tính như:

• Tăng huyết áp.
• Đái tháo đường.
• Rối loạn lipid máu, xơ vữa động mạch.
• Bệnh tim mạch (rung nhĩ, bệnh van tim…).

Theo thống kê, đột quỵ não (tai biến mạch máu não) không chỉ xảy ra ở người cao tuổi mà đang có xu hướng tăng nhanh ở người trẻ (15–49 tuổi). Tại Việt Nam: mỗi năm có khoảng 200.000 ca mới, trong đó người trẻ chiếm tỷ lệ ngày càng lớn. Trên thế giới có hơn 12,2 triệu ca mới/năm, khoảng 16% là người trẻ.

Chia sẻ về vấn đề đột quỵ có nguy cơ tăng cao ở người trẻ, Bác sĩ CKI Đỗ Thị Giang cho biết: “Nhiều người vẫn nghĩ đột quỵ chỉ xảy ra ở người lớn tuổi, nhưng thực tế số ca ở người trẻ đang tăng lên. Nguyên nhân thường liên quan đến lối sống hiện đại: căng thẳng kéo dài, hút thuốc lá, uống rượu bia, thức khuya, ít vận động và chế độ ăn nhiều muối, nhiều chất béo. Ngoài ra, một số bệnh tim bẩm sinh, dị dạng mạch máu não hoặc rối loạn đông máu cũng có thể gây đột quỵ ngay cả ở tuổi 20–30. Điều đáng lo ngại là người trẻ thường chủ quan, không đi khám định kỳ và bỏ qua các dấu hiệu cảnh báo sớm.”

Đột quỵ não

Đột quỵ não (stroke, tai biến mạch máu não) là hội chứng lâm sàng xảy ra khi dòng máu não bị gián đoạn đột ngột, dẫn đến hoại tử hoặc tổn thương tế bào thần kinh. Thiếu máu và giảm oxy não chỉ sau vài phút có thể gây tổn thương không hồi phục.

Có 2 loại đột quỵ là đột quỵ do thiếu máu và đột quỵ do xuất huyết:

• Đột quỵ thiếu máu cục bộ thường bắt nguồn từ xơ vữa động mạch, gây hẹp lòng mạch và hình thành huyết khối. Ngoài ra, các rối loạn nhịp như rung nhĩ làm máu ứ đọng trong tâm nhĩ, hình thành cục máu đông có thể di chuyển lên não.
• Đột quỵ xuất huyết chủ yếu do tăng huyết áp mạn tính làm suy yếu thành mạch, dẫn tới vỡ mạch. Một số trường hợp xuất huyết não ở người trẻ liên quan đến dị dạng mạch máu bẩm sinh (AVM) hoặc phình mạch não.

Các yếu tố nguy cơ

Không thể kiểm soát

• Tuổi cao (tăng dần sau 55 tuổi).
• Nam giới có nguy cơ cao hơn nữ, nhưng nữ dễ gặp biến chứng nặng hơn.
• Yếu tố di truyền, tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch hoặc đột quỵ.
• Một số bệnh lý di truyền về đông máu hoặc cấu trúc mạch máu.

Có thể kiểm soát:

• Tăng huyết áp (nguy cơ cao nhất, liên quan ~50% ca đột quỵ).
• Rối loạn lipid máu, xơ vữa động mạch.
• Đái tháo đường, hội chứng chuyển hóa.
• Rối loạn nhịp tim (đặc biệt rung nhĩ), bệnh van tim, suy tim.
• Hút thuốc lá, lạm dụng rượu và chất kích thích.
• Thừa cân, béo phì, ít vận động.
• Sử dụng thuốc tránh thai kết hợp hoặc liệu pháp hormone ở phụ nữ có nguy cơ tim mạch cao.

Khám sức khỏe định kì giúp chủ động kiểm soát các yếu tố nguy cơ gây bệnh KLN nói chung và đột quỵ nói riêng

Dấu hiệu cảnh báo sớm đột quỵ

Triệu chứng thường khởi phát đột ngột, cần nhận diện nhanh bằng quy tắc BEFAST:

• B (Balance – Thăng bằng): Đột ngột chóng mặt, khó giữ thăng bằng hoặc phối hợp vận động.
• E (Eye – Mắt): Mất thị lực đột ngột, nhìn đôi hoặc mờ mắt ở một hoặc cả hai bên.
• F (Face – Khuôn mặt): Một bên khuôn mặt bị xệ xuống khi cười hoặc nói.
• A (Arm – Tay): Không thể nâng tay hoặc chân, mất sức một bên cơ thể.
• S (Speech – Lời nói): Lời nói không rõ ràng, khó hiểu hoặc không thể nói.
• T (Time – Thời gian): xử trí cấp cứu ngay lập tức khi thấy một trong các dấu hiệu trên.

Hiện nay, “cửa sổ vàng” trong điều trị đột quỵ là khoảng 4,5-6 giờ đầu kể từ khi xuất hiện triệu chứng. Can thiệp càng sớm, khả năng cứu sống và phục hồi càng cao.

Phòng tránh đột quỵ

Bác sĩ CKI Đỗ Thị Giang khuyến cáo:

“Đột quỵ có thể phòng tránh được nếu bạn chủ động thay đổi lối sống ngay từ hôm nay. Duy trì chế độ ăn lành mạnh – nhiều rau xanh, trái cây, cá, hạn chế đồ chiên rán và thức ăn nhanh. Hãy tập thể dục tối thiểu 30 phút mỗi ngày, bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia và kiểm soát cân nặng hợp lý. Người có bệnh nền như tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn nhịp tim cần tuân thủ điều trị và tái khám định kỳ để tránh biến chứng.

Với người trẻ, đừng chủ quan nghĩ mình ‘còn khỏe’. Căng thẳng công việc, thức khuya, lạm dụng cà phê, thuốc lá hay rượu bia đều âm thầm làm tổn hại mạch máu và tim. Khám sức khỏe định kỳ, theo dõi huyết áp, mỡ máu và tim mạch từ sớm sẽ giúp phát hiện nguy cơ trước khi quá muộn. Chủ động bảo vệ bản thân hôm nay chính là đầu tư cho sức khỏe và tương lai mai sau.”

Phòng ngừa đột quỵ – đặc biệt ở người trẻ

• Lối sống lành mạnh: ăn nhiều rau xanh, cá; hạn chế đồ chiên rán, muối, rượu bia.
• Hoạt động thể lực: ít nhất 30 phút/ngày.
• Bỏ thuốc lá, tránh chất kích thích.
• Quản lý bệnh nền: kiểm soát huyết áp, đường huyết, mỡ máu.
• Khám sức khỏe định kỳ, đặc biệt khi có yếu tố nguy cơ hoặc tiền sử gia đình.
• Quản lý căng thẳng, ngủ đủ giấc, tránh thức khuya.

Thông điệp truyền thông

“Đột quỵ không chỉ của người già – người trẻ cũng đang bị đe dọa.”

“Phát hiện sớm, xử trí kịp thời – cứu não, cứu mạng.”

“Phòng bệnh từ hôm nay – sống khỏe cho tương lai.”

Người dân, đặc biệt người trẻ, hãy chủ động kiểm tra sức khỏe, dừng lối sống thiếu lành mạnh và học cách nhận biết dấu hiệu bất thường. Bởi “đột quỵ không báo trước – nhưng bạn có thể phòng ngừa bằng cách cảnh giác từ hôm nay”.

Phương Anh (CDC)