Ở nhiều vùng nông thôn và cả đô thị của nước ta, chó và mèo là người bạn thân thiết trong gia đình. Tuy nhiên, chính sự gần gũi này cũng tiềm ẩn một nguy cơ sức khỏe cộng đồng ít được chú ý, đó chính là nhiễm bệnh giun đũa chó mèo.
Bệnh ấu trùng giun đũa chó mèo (toxocariasis) do Toxocara canis và Toxocara cati gây ra. Đây là bệnh ký sinh trùng truyền từ động vật sang người (zoonosis), thường âm thầm nhưng có thể gây tổn thương nặng nề cho gan, phổi, mắt và hệ thần kinh, đặc biệt nguy hiểm với trẻ em. Những nghiên cứu gần đây tại Việt Nam và khu vực cho thấy mức độ phơi nhiễm trong cộng đồng không hề nhỏ, đòi hỏi sự cảnh giác và hành động đồng bộ từ y tế, thú y và cộng đồng.
Giun đũa chó mèo
Bản chất sinh học và đường lây
Giun đũa của chó (T. canis) và mèo (T. cati) sống ký sinh ở ruột vật chủ trưởng thành và thải trứng ra môi trường qua phân. Những trứng này cần thời gian (thường 2–3 tuần) trong đất để trở nên có khả năng lây nhiễm (trứng chứa ấu trùng). Khi con người, đặc biệt là trẻ em, vô tình nuốt phải trứng đã trưởng thành (qua tay bẩn, đất, cát, rau sống, hoặc nước nhiễm bẩn), trứng nở ấu trùng trong ruột và ấu trùng di chuyển xuyên thành ruột, vào hệ tuần hoàn rồi đến nhiều cơ quan khác nhau, sinh ra nhiều thể bệnh khác nhau. Trẻ em có nguy cơ cao do thói quen chơi với đất cát, ngậm các vật bẩn hoặc thiếu rửa tay. Ngoài ra, ăn thực phẩm sống hoặc chưa rửa sạch và tiếp xúc với chó, mèo không được tẩy giun thường xuyên cũng làm tăng nguy cơ.
Vòng đời giun đũa chó
Các thể lâm sàng và biểu hiện
Ấu trùng không trưởng thành thành giun hoàn chỉnh trong người; thay vào đó chúng di cư gây tổn thương tại các cơ quan, dẫn đến ba nhóm biểu hiện chính:
– Thể tạng (Visceral larva migrans – VLM): ấu trùng di chuyển trong các cơ quan như gan, phổi, có thể gây sốt, mệt mỏi, đau bụng, gan to, ho, khó thở và tăng bạch cầu ái toan (eosinophilia). Trẻ em thường biểu hiện rõ hơn.
– Thể mắt (Ocular toxocariasis – OT): khi ấu trùng xâm nhập vào mắt có thể gây viêm võng mạc, mất thị lực khu trú, thị lực giảm hoặc mù lòa vĩnh viễn ở trẻ em và người lớn; đây là biến chứng nặng và khó điều trị.
– Thể thần kinh và dạng khác: hiếm gặp nhưng có thể gây rối loạn thần kinh, co giật; một số người chỉ biểu hiện viêm da tái diễn, mệt mỏi mãn tính hoặc các triệu chứng không đặc hiệu, khiến bệnh dễ bị bỏ sót.
Nhiều trường hợp nhiễm có thể hoàn toàn không có triệu chứng, chỉ phát hiện qua xét nghiệm huyết thanh (kháng thể) hoặc khi xét nghiệm máu thấy tăng bạch cầu ái toan. Vì vậy, bệnh thường bị đánh giá thấp trong cộng đồng và hệ thống y tế nếu không có chiến lược sàng lọc hoặc cảnh báo lâm sàng phù hợp.
Tình hình dịch tễ: tại sao cần lo ngại ở Việt Nam?
Các nghiên cứu ở nhiều tỉnh của Việt Nam cho thấy tỷ lệ phơi nhiễm (seroprevalence) với Toxocara ở người và mức nhiễm Toxocara ở chó, mèo đều ở mức đáng kể. Các yếu tố thuận lợi bao gồm tỷ lệ nuôi chó mèo cao, thói quen không tẩy giun định kỳ cho vật nuôi, ô nhiễm đất do phân động vật, điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm giúp trứng tồn tại lâu hơn trong môi trường, và kiến thức phòng bệnh còn hạn chế ở nhiều nơi. Một số nghiên cứu cộng đồng và bệnh viện tại miền Bắc, miền Trung và miền Nam ghi nhận tỷ lệ dương tính huyết thanh tương đối cao, đặc biệt ở trẻ em và cư dân nông thôn. Điều này cho thấy toxocariasis là một vấn đề y tế công cộng cần chú ý ở Việt Nam.
Chẩn đoán: những khó khăn lâm sàng và xét nghiệm
Chẩn đoán toxocariasis dựa trên tổ hợp: tiền sử tiếp xúc với chó/mèo hoặc môi trường nghi ô nhiễm, triệu chứng phù hợp, kết quả cận lâm sàng (tăng bạch cầu ái toan) và xét nghiệm huyết thanh tìm kháng thể chống Toxocara (ELISA dùng kháng nguyên excretory–secretory của ấu trùng). Tuy nhiên, xét nghiệm huyết thanh có giới hạn: có thể dương tính do phơi nhiễm trước đó và không phân biệt được giữa nhiễm hiện tại hay đã qua, và đôi khi kết quả âm tính ở thể mắt nơi đáp ứng miễn dịch khu trú. Trong thể mắt, chẩn đoán hình ảnh mắt (siêu âm, OCT, khám đáy mắt chuyên sâu) và đánh giá bởi bác sĩ nhãn khoa là quan trọng. Vì vậy, chẩn đoán đòi hỏi phối hợp liên ngành (nhi, ký sinh trùng, miễn dịch, nhãn khoa) và xét nghiệm phù hợp.
Khám phát hiện ký sinh trùng cho người dân tại CDC Quảng Ninh
Điều trị: nguyên tắc và thuốc chủ yếu
Điều trị nội khoa chủ yếu dùng albendazole hoặc mebendazole, kết hợp với các biện pháp điều trị triệu chứng (corticosteroid khi có đáp ứng quá mức viêm hoặc tổn thương tiến triển) và trong trường hợp tổn thương mắt nặng có thể cần can thiệp chuyên khoa nhãn (phẫu thuật, điều trị chống viêm, steroid, hoặc các biện pháp bảo tồn thị lực). Thời gian điều trị và liều lượng còn tùy thuộc thể bệnh, mức độ nặng, và dung nạp thuốc (cần theo dõi chức năng gan khi dùng albendazole kéo dài). Đối với thể mắt, điều trị thường phức tạp và kết quả phụ thuộc vào mức độ tổn thương khi can thiệp. Việc phát hiện sớm và điều trị kịp thời làm tăng cơ hội phục hồi hoặc hạn chế di chứng.
Hậu quả nếu chủ quan: tác động lên trẻ em và cộng đồng
Ở trẻ em, tổn thương do toxocariasis không chỉ gây bệnh cấp mà còn có thể ảnh hưởng lâu dài đến phát triển thể chất và trí tuệ do tổn thương cơ quan, suy dinh dưỡng thứ phát hoặc tác động thần kinh. Tổn thương mắt có thể gây mù lòa một bên hoặc hai bên, ảnh hưởng nghiêm trọng đến học tập và chất lượng cuộc sống. Ở cộng đồng, gánh nặng bệnh tật tăng phần chi phí chăm sóc y tế, giảm năng suất lao động của người lớn và gánh nặng xã hội khi trẻ em bị tàn phế do bệnh có thể phòng được.
Biện pháp phòng chống — giải pháp cần làm ngay
Phòng bệnh là chiến lược then chốt, phải tiến hành đồng bộ từ cá nhân đến cộng đồng và chính sách liên ngành y tế — thú y — giáo dục. Dưới đây là các hành động thiết thực:
Với chủ nuôi và gia đình
– Tẩy giun định kỳ cho chó, mèo: thực hiện theo khuyến cáo thú y; thường khuyến nghị tẩy giun cho vật nuôi hàng 2–3 tháng, đặc biệt cho chó con/ mèo con và vật nuôi ra ngoài nhiều. Việc này giảm số trứng thải ra môi trường.
– Giữ thú nuôi trong nhà, không thả rông: hạn chế tiếp xúc của vật nuôi với đất công cộng và trẻ em khi không được giám sát.
– Dọn phân vật nuôi kịp thời: thu gom, xử lý an toàn phân chó, mèo; không để phân vương vãi ở sân, công viên, khu vui chơi trẻ em.
– Không cho thú nuôi liếm mặt trẻ em; hạn chế tiếp xúc gần nếu vật nuôi không được tẩy giun định kỳ.
Vệ sinh cá nhân và ăn uống
– Rửa tay bằng xà phòng sau khi tiếp xúc đất, cát, phân vật nuôi, hoặc trước khi ăn. Giáo dục trẻ em rửa tay đúng cách.
– Ăn chín, uống sôi; rửa sạch rau sống và trái cây. Tránh ăn thức ăn sống, tái có nguồn gốc không đảm bảo.
– Hạn chế cho trẻ chơi ở khu vực đất cát nếu nghi ô nhiễm; đảm bảo các khu chơi trẻ em sạch sẽ, có bề mặt an toàn (cát đã xử lý, nền nhựa/ cao su).
Quản lý môi trường cộng đồng
– Vệ sinh khu vui chơi, sân trường, công viên: tăng tần suất dọn dẹp, khuyến khích các khu vực này có biện pháp ngăn phân vật nuôi (bảng khuyến cáo, thùng rác phân chuyên dụng).
– Tuyên truyền cộng đồng về nguy cơ và biện pháp phòng bệnh, gắn với chương trình sức khỏe học đường, trạm y tế xã, chiến dịch truyền thông địa phương.
– Khuyến khích thú y địa phương và cộng đồng phối hợp: tiêm chủng, tẩy giun cho vật nuôi, kiểm soát thú thả rông.
Ở tuyến y tế
– Nâng cao năng lực chẩn đoán và nhận diện lâm sàng ở bác sĩ nhi, bác sĩ lâm sàng, bác sĩ nhãn khoa: nghĩ đến toxocariasis khi gặp trẻ có tăng bạch cầu ái toan, gan to, ho kéo dài hoặc triệu chứng mắt không giải thích được.
– Thiết lập hướng dẫn chẩn đoán và điều trị địa phương, đảm bảo thuốc điều trị (albendazole, mebendazole) và hướng dẫn theo dõi an toàn điều trị có sẵn ở cơ sở y tế.
Bệnh ấu trùng giun đũa chó mèo là bệnh có thể phòng được nếu cộng đồng, chủ vật nuôi và hệ thống y tế cùng hành động. Việc tăng cường nhận thức, thay đổi hành vi (rửa tay, ăn chín uống sôi), quản lý vật nuôi hợp lý (tẩy giun, không thả rông) và vệ sinh môi trường (thu gom phân, làm sạch khu vui chơi) sẽ giảm mạnh nguy cơ lây truyền và bảo vệ sức khỏe trẻ em — nhóm chịu tổn thương nhiều nhất.
Hãy cùng nhau bảo vệ sức khỏe bản thân, gia đình và cộng đồng bằng việc phòng chống bệnh ấu trùng giun đũa chó mèo ngay từ hôm nay!
Mạnh Hùng, Ngọc Phượng – CDC QN
