Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ CKI Đỗ Thị Giang – Phó Trưởng Khoa Phòng, chống Bệnh Không lây nhiễm và Dinh dưỡng, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Quảng Ninh.
Đột quỵ còn được gọi là tai biến mạch máu não. Đây là tình trạng não bộ bị tổn thương nghiêm trọng do quá trình cấp máu não bị gián đoạn hoặc giảm đáng kể khiến não bộ bị thiếu oxy, không đủ dinh dưỡng để nuôi các tế bào. Trong vòng vài phút nếu không được cung cấp đủ máu các tế bào não sẽ bắt đầu chết. Do đó, người bị đột quỵ cần được cấp cứu ngay lập tức, thời gian kéo dài càng lâu, số lượng tế bào não chết càng nhiều sẽ ảnh hưởng lớn tới khả năng vận động và tư duy của cơ thể, thậm chí là tử vong. Hầu hết những người sống sót sau cơn đột quỵ đều có sức khỏe suy yếu hoặc mắc các di chứng như: tê liệt hoặc cử động yếu một phần cơ thể, mất ngôn ngữ, rối loạn cảm xúc, thị giác suy giảm…
Đột quỵ não được xem là hậu quả nặng nề của nhóm bệnh không lây nhiễm (KLN); Cụ thể Đột quỵ không phải là một bệnh đơn lẻ, mà là hội chứng cấp tính xảy ra do tổn thương mạch máu não. Nó thường là biến chứng cuối cùng, nghiêm trọng của nhiều bệnh không lây nhiễm mạn tính như:
- Tăng huyết áp.
- Đái tháo đường.
- Rối loạn lipid máu, xơ vữa động mạch.
- Bệnh tim mạch (rung nhĩ, bệnh van tim…).
Theo thống kê, đột quỵ não (tai biến mạch máu não) không chỉ xảy ra ở người cao tuổi mà đang có xu hướng tăng nhanh ở người trẻ (15–49 tuổi). Tại Việt Nam: mỗi năm có khoảng 200.000 ca mới, trong đó người trẻ chiếm tỷ lệ ngày càng lớn. Trên thế giới có hơn 12,2 triệu ca mới/năm, khoảng 16% là người trẻ.
Chia sẻ về vấn đề đột quỵ có nguy cơ tăng cao ở người trẻ, Bác sĩ CKI Đỗ Thị Giang cho biết: “Nhiều người vẫn nghĩ đột quỵ chỉ xảy ra ở người lớn tuổi, nhưng thực tế số ca ở người trẻ đang tăng lên. Nguyên nhân thường liên quan đến lối sống hiện đại: căng thẳng kéo dài, hút thuốc lá, uống rượu bia, thức khuya, ít vận động và chế độ ăn nhiều muối, nhiều chất béo. Ngoài ra, một số bệnh tim bẩm sinh, dị dạng mạch máu não hoặc rối loạn đông máu cũng có thể gây đột quỵ ngay cả ở tuổi 20–30. Điều đáng lo ngại là người trẻ thường chủ quan, không đi khám định kỳ và bỏ qua các dấu hiệu cảnh báo sớm.”
Đột quỵ não
Đột quỵ não (stroke, tai biến mạch máu não) là hội chứng lâm sàng xảy ra khi dòng máu não bị gián đoạn đột ngột, dẫn đến hoại tử hoặc tổn thương tế bào thần kinh. Thiếu máu và giảm oxy não chỉ sau vài phút có thể gây tổn thương không hồi phục.
Có 2 loại đột quỵ là đột quỵ do thiếu máu và đột quỵ do xuất huyết:
- Đột quỵ thiếu máu cục bộ thường bắt nguồn từ xơ vữa động mạch, gây hẹp lòng mạch và hình thành huyết khối. Ngoài ra, các rối loạn nhịp như rung nhĩ làm máu ứ đọng trong tâm nhĩ, hình thành cục máu đông có thể di chuyển lên não.
- Đột quỵ xuất huyết chủ yếu do tăng huyết áp mạn tính làm suy yếu thành mạch, dẫn tới vỡ mạch. Một số trường hợp xuất huyết não ở người trẻ liên quan đến dị dạng mạch máu bẩm sinh (AVM) hoặc phình mạch não.
Các yếu tố nguy cơ
Không thể kiểm soát
- Tuổi cao: Bất cứ ai cũng có nguy cơ bị đột quỵ. Tuy nhiên, người già có nguy cơ đột quỵ cao hơn người trẻ. Kể từ sau tuổi 55, cứ mỗi 10 năm, nguy cơ bị đột quỵ lại tăng lên gấp đôi.
- Nam giới có nguy cơ cao hơn nữ, nhưng nữ dễ gặp biến chứng nặng hơn.
- Yếu tố di truyền, tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch hoặc đột quỵ. Người có người thân trong gia đình từng bị đột quỵ có nguy cơ bị đột quỵ cao hơn người bình thường.
- Một số bệnh lý di truyền về đông máu hoặc cấu trúc mạch máu.
- Chủng tộc: Người Mỹ gốc Phi có nguy cơ mắc đột quỵ cao gần gấp đôi so với người da trắng.
Có thể kiểm soát:
- Tăng huyết áp (nguy cơ cao nhất, liên quan ~50% ca đột quỵ). Cao huyết áp gây gia tăng sức ép lên thành động mạch, lâu dần khiến thành động mạch bị tổn thương dẫn đến xuất huyết não. Ngoài ra, cao huyết áp còn tạo điều kiện cho các cục máu đông hình thành, cản trở quá trình lưu thông máu lên não. Khám huyết áp là một trong những biện pháp để tìm ra nguyên nhân đột quỵ.
- Người có tiền sử bị đột quỵ có nguy cơ cao bị đột quỵ lần tiếp theo, nhất là trong vòng vài tháng đầu. Nguy cơ này kéo dài khoảng 5 năm và giảm dần theo thời gian.
- Rối loạn lipid máu, xơ vữa động mạch. Cholesterol cao có thể tích tụ trên thành động mạch, tạo thành vật cản gây tắc nghẽn mạch máu não.
- Đái tháo đường, hội chứng chuyển hóa. Các vấn đề liên quan đến đái tháo đường có khả năng làm tăng nguy cơ đột quỵ.
- Rối loạn nhịp tim (đặc biệt rung nhĩ), bệnh van tim, suy tim.
- Hút thuốc lá, lạm dụng rượu và chất kích thích. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, người hút thuốc có nguy cơ bị đột quỵ cao gấp 2 lần. Khói thuốc làm tổn thương thành mạch máu, gia tăng quá trình xơ cứng động mạch. Thuốc lá cũng gây hại cho phổi, khiến tim làm việc nhiều hơn, gây tăng huyết áp.
- Thừa cân, béo phì, ít vận động. Người bị thừa cân béo phì có thể dẫn đến nhiều bệnh như cao huyết áp, mỡ máu, tim mạch. Tăng nguy cơ bị đột quỵ.
- Sử dụng thuốc tránh thai kết hợp hoặc liệu pháp hormone ở phụ nữ có nguy cơ tim mạch cao.
Khám sức khỏe định kì giúp chủ động kiểm soát các yếu tố nguy cơ gây bệnh KLN nói chung và đột quỵ nói riêng
Dấu hiệu cảnh báo sớm đột quỵ
Các dấu hiệu đột quỵ có thể xuất hiện và biến mất rất nhanh, lặp đi lặp lại nhiều lần. Triệu chứng thường khởi phát đột ngột, cần nhận diện nhanh bằng quy tắc BEFAST:
- B (Balance – Thăng bằng): Đột ngột chóng mặt, khó giữ thăng bằng hoặc phối hợp vận động.
- E (Eye – Mắt): Mất thị lực đột ngột, nhìn đôi hoặc mờ mắt ở một hoặc cả hai bên.
- F (Face – Khuôn mặt): Một bên khuôn mặt bị xệ xuống khi cười hoặc nói.
- A (Arm – Tay): Không thể nâng tay hoặc chân, mất sức một bên cơ thể.
- S (Speech – Lời nói): Lời nói không rõ ràng, khó hiểu hoặc không thể nói.
- T (Time – Thời gian): xử trí cấp cứu ngay lập tức khi thấy một trong các dấu hiệu trên.
Hiện nay, “cửa sổ vàng” trong điều trị đột quỵ là khoảng 4,5-6 giờ đầu kể từ khi xuất hiện triệu chứng. Can thiệp càng sớm, khả năng cứu sống và phục hồi càng cao.
Làm gì khi gặp người bị đột quỵ?
Gọi cấp cứu ngay: Đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất, việc đưa người bệnh đến bệnh viện sớm giúp người bệnh được điều trị kịp thời hạn chế được các di chứng về sau.
Nếu bạn không phải nhân viên y tế , trong quá trình chờ cấp cứu, không nên tự ý cho người bệnh sử dụng bất kỳ loại thuốc nào vì một số loại thuốc sẽ làm tình trạng xuất huyết não trở nên nghiêm trọng hơn và làm các biến chứng sẽ càng nặng nề hơn, tăng nguy cơ tử vong. Bên cạnh đó, cần lưu ý không chích máu ngón tay người bệnh; không cử động, lắc người bệnh; không cho người bệnh ăn hay uống để tránh sặc,… Người nhà cũng không nên cạo gió, nặn chanh vào miệng. Đây là những quan niệm sai lầm, không hỗ trợ gì cho người bị đột quỵ.
Với người bị đột quỵ mùa lạnh, nên để người bệnh nằm nghiêng một chỗ, nới lỏng quần áo, tránh để người bệnh mặc trang phục quá chật. Ghi lại thời gian người bệnh có dấu hiệu đột quỵ cũng như các triệu chứng của người bệnh để có thể cung cấp với nhân viên y tế.
Phòng tránh đột quỵ
Bác sĩ CKI Đỗ Thị Giang khuyến cáo:
“Đột quỵ có thể phòng tránh được nếu bạn chủ động thay đổi lối sống ngay từ hôm nay. Duy trì chế độ ăn lành mạnh – nhiều rau xanh, trái cây, cá, hạn chế đồ chiên rán và thức ăn nhanh. Hãy tập thể dục tối thiểu 30 phút mỗi ngày, bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia và kiểm soát cân nặng hợp lý. Người có bệnh nền như tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn nhịp tim cần tuân thủ điều trị và tái khám định kỳ để tránh biến chứng.
Với người trẻ, đừng chủ quan nghĩ mình ‘còn khỏe’. Căng thẳng công việc, thức khuya, lạm dụng cà phê, thuốc lá hay rượu bia đều âm thầm làm tổn hại mạch máu và tim. Khám sức khỏe định kỳ, theo dõi huyết áp, mỡ máu và tim mạch từ sớm sẽ giúp phát hiện nguy cơ trước khi quá muộn. Chủ động bảo vệ bản thân hôm nay chính là đầu tư cho sức khỏe và tương lai mai sau.”
Chế độ dinh dưỡng hợp lý
Chế độ dinh dưỡng là yếu tố quan trọng quyết định hình thành các bệnh lý này. Ăn uống với chế độ dinh dưỡng hợp lý là cách phòng tránh đột quỵ hiệu quả.
- Ăn nhiều các loại rau củ quả, các loại đậu, ngũ cốc
- Ăn nhiều thịt trắng, hải sản, trứng để bổ sung protein cho cơ thể, hạn chế ăn các loại thịt đỏ
- Hạn chế các loại thực phẩm giàu chất béo, đồ chiên xào, thức ăn nhanh
- Hạn chế các loại đồ ngọt, thực phẩm chứa nhiều đường
- Uống nhiều nước lọc, nước trái cây, sữa đậu nành…
Tập thể dục hàng ngày
Tập thể dục giúp tăng cường tuần hoàn máu trong cơ thể, nâng cao sức khỏe, giúp tim khỏe mạnh. Tập thể dục 30 phút mỗi ngày, ít nhất 4 lần mỗi tuần sẽ làm giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch, dẫn đến đột quỵ.
Giữ ấm cơ thể
Nhiễm lạnh có thể gây tăng huyết áp, tăng áp lực khiến mạch máu bị vỡ. Cần giữ ấm cơ thể, giữ gìn sức khỏe, đặc biệt là với người lớn tuổi trong thời điểm giao mùa.
Không hút thuốc lá
Hút là là một trong những nguy cơ làm tăng khả năng bị đột quỵ. Thuốc lá còn gây hại cho sức khỏe của bản thân và những người xung quanh. Nếu bỏ thuốc lá trong vòng từ 2 – 5 năm, nguy cơ bị đột quỵ sẽ ngang bằng với người chưa bao giờ hút thuốc.
Kiểm tra sức khỏe định kỳ
Kiểm tra sức khỏe định kỳ sớm phát hiện các yếu tố gây đột quỵ và chủ động can thiệp sẽ giúp phòng tránh đột quỵ hiệu quả.
Những người mắc các bệnh lý đái tháo đường, tim mạch, mỡ máu càng cần đi khám sức khỏe định kỳ để kiểm soát tình trạng bệnh, không để các chỉ số vượt quá mức nguy hiểm gây ra đột quỵ.
Kiểm tra sức khỏe định kỳ là một trong những cách nhận biết sớm và phòng tránh bệnh nhất là đối với những bệnh nhân có tiền sử bị đột quỵ, từ đó có kế hoạch điều trị đạt kết quả tối ưu.
Thông điệp truyền thông
“Đột quỵ không chỉ của người già – người trẻ cũng đang bị đe dọa.”
“Phát hiện sớm, xử trí kịp thời – cứu não, cứu mạng.”
“Phòng bệnh từ hôm nay – sống khỏe cho tương lai.”
Người dân, đặc biệt người trẻ, hãy chủ động kiểm tra sức khỏe, dừng lối sống thiếu lành mạnh và học cách nhận biết dấu hiệu bất thường. Bởi “đột quỵ không báo trước – nhưng bạn có thể phòng ngừa bằng cách cảnh giác từ hôm nay”.
Phương Anh (CDC)
