Biến chứng bàn chân đái tháo đường là một trong những vấn đề lâm sàng nghiêm trọng, chiếm tỷ lệ cao trong các biến chứng mạn tính của bệnh đái tháo đường. Đây là hệ quả của tổn thương thần kinh, rối loạn tuần hoàn và nhiễm khuẩn thứ phát, dẫn đến loét, nhiễm trùng, hoại tử và trong nhiều trường hợp phải cắt cụt chi. Bệnh tiến triển âm thầm và thường chỉ được phát hiện khi xuất hiện vết loét hoặc các dấu hiệu nhiễm trùng, vì vậy việc kiểm soát và phòng ngừa biến chứng này là yếu tố then chốt để bảo vệ chi dưới và nâng cao chất lượng sống của bệnh nhân.

Dịch tễ học

Theo Liên đoàn ĐTĐ Quốc tế, hàng năm có từ 9,1–26,1 triệu người bệnh ĐTĐ mắc loét bàn chân do ĐTĐ. Trên toàn cầu, tỷ lệ loét bàn chân do ĐTĐ là 6,3%, thay đổi từ 3% ở Châu Đại Dương đến 13% ở Bắc Mỹ. Số liệu thống kê quốc gia về loét bàn chân do ĐTĐ ở Việt Nam không sẵn có, trong một số nghiên cứu cho thấy: tỷ lệ loét bàn chân ở người bệnh ĐTĐ nhập viện điều trị nội trú khoảng 20%.

Loét bàn chân do ĐTĐ có thể lành lại sau một vài tuần hoặc một vài tháng nếu được chăm sóc đúng cách, tuy nhiên, việc cắt cụt chi được áp dụng để ngăn ngừa nhiễm trùng hoặc tử vong ở khoảng gần một phần ba tổng số vết loét. Tỷ lệ tái phát loét bàn chân do ĐTĐ được ước tính là khoảng 40% (trong vòng 1 năm), 60% (trong vòng 3 năm) và 65% (trong vòng 5 năm). Trong khi đó, hơn một triệu chi dưới bị mất ở những người mắc bệnh ĐTĐ mỗi năm, tương đương với 85% tổng số chi dưới bị cắt cụt và khi xét đến tỷ lệ ngày càng gia tăng của bệnh ĐTĐ, có thể dự đoán rằng hậu quả tiêu cực của loét bàn chân do ĐTĐ cũng sẽ tăng đáng kể trong tương lai gần.

Cơ chế bệnh sinh

Tổn thương thần kinh do đái tháo đường là nguyên nhân chính dẫn đến biến chứng bàn chân. Tổn thương thần kinh cảm giác khiến bệnh nhân mất khả năng cảm nhận đau, nhiệt và áp lực, dẫn tới các chấn thương nhỏ kéo dài mà bệnh nhân không nhận biết được. Thần kinh vận động bị tổn thương gây teo cơ, làm thay đổi cấu trúc bàn chân, hình thành các điểm áp lực cao, dễ dẫn tới loét. Đồng thời, tổn thương thần kinh tự động làm giảm tiết mồ hôi, khiến da bàn chân khô nứt, tạo môi trường thuận lợi cho vi khuẩn xâm nhập. Rối loạn tuần hoàn, cả vi mạch và động mạch lớn, làm giảm tưới máu nuôi dưỡng mô, khiến vết thương khó liền và dễ nhiễm trùng. Hơn nữa, tăng glucose máu lâu dài làm giảm chức năng bạch cầu và phản ứng miễn dịch, tạo điều kiện thuận lợi cho nhiễm khuẩn thứ phát phát triển nhanh, từ đó làm tăng nguy cơ hoại tử.

Hình ảnh lâm sàng biến chứng bàn chân đái tháo đường

Yếu tố nguy cơ và tiến triển bệnh

Biến chứng bàn chân thường gặp ở bệnh nhân mắc đái tháo đường lâu năm, đặc biệt khi kiểm soát đường huyết kém. Các yếu tố nguy cơ khác bao gồm tiền sử loét hoặc cắt cụt chi trước đó, hút thuốc, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu và thói quen đi chân trần hoặc sử dụng giày dép không phù hợp. Về mặt lâm sàng, bàn chân đái tháo đường tiến triển từ những biểu hiện ban đầu như tê, nóng ran, ngứa, thay đổi màu sắc da, đến loét bề mặt, nhiễm trùng và hoại tử sâu. Biến dạng cấu trúc bàn chân như bàn chân Charcot, ngón biến dạng hay gù vòm làm tăng áp lực tại các điểm tiếp xúc, làm bệnh nhân dễ gặp loét thứ phát.

Kiểm soát biến chứng loét bàn chân ở người bệnh đái tháo đường

Kiểm soát đường huyết ổn định là nền tảng để hạn chế tiến triển tổn thương thần kinh và mạch máu, giảm nguy cơ loét. Đồng thời, chăm sóc bàn chân hàng ngày, bao gồm vệ sinh, dưỡng ẩm, kiểm tra da và móng, kết hợp việc sử dụng giày dép phù hợp và giảm áp lực, giúp phòng ngừa chấn thương và loét. Cụ thể:

• Xác định xem người bệnh có thể thực hiện kiểm tra bàn chân hay không. Nếu không, hãy thảo luận xem ai có thể hỗ trợ.
• Phải thực hiện kiểm tra chân hàng ngày đối với toàn bộ bề mặt của cả hai bàn chân, khu vực giữa các ngón chân.
• Thông báo cho chuyên gia y tế nếu có dấu hiệu sưng, nóng, hoặc nổi mụn nước, vết cắt, vết xước hoặc vết loét.
• Không đi chân trần, đi tất không mang giày, hoặc đi dép đế mỏng, dù ở nhà hoặc đi ra ngoài.
• Không đi giày quá chật, có mép gồ ghề hoặc đường may không đều. Nhìn kỷ và sờ bằng tay vào bên trong đôi giày trước khi mang
• Mang vớ không có đường may (hoặc có đường may từ trong ra ngoài); không mang vớ quá chật hoặc cao quá đầu gối và thay vớ hàng ngày.
• Rửa chân hàng ngày (với nhiệt độ nước luôn dưới 37 ° C) và lau khô cẩn thận, đặc biệt giữa các ngón chân.
• Không dùng các loại máy sưởi, bình nước nóng để sưởi ấm chân.
• Không sử dụng các chất hóa học, bột trét để tẩy các vết chai.
• Sử dụng chất làm mềm da để bôi trơn vùng da khô, nhưng không bôi giữa các ngón chân.
• Cắt móng chân thẳng ngang.
• Khám bàn chân theo định kỳ.

Biến chứng bàn chân đái tháo đường là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến cắt cụt chi và giảm chất lượng sống. Kiểm soát đường huyết, chăm sóc bàn chân định kỳ, phát hiện và xử lý sớm các vết loét là những biện pháp then chốt. Bác sĩ cần phối hợp chặt chẽ với bệnh nhân trong quá trình theo dõi và điều trị, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về nguy cơ và cách phòng ngừa biến chứng này, nhằm bảo vệ chức năng chi dưới và duy trì chất lượng sống lâu dài.

Tài liệu tham khảo: Bộ Y tế

Bs. Phương Anh (CDC)