Cúm mùa là nguyên nhân của 9,3 triệu – 41 triệu ca bệnh, 100.000 – 710.000 ca nhập viện và 4.900 – 51.000 ca tử vong hằng năm từ năm 2010 đến 2023, theo Trung tâm Dự phòng và Kiểm soát Bệnh tật Hoa Kỳ (CDC). Thông thường, bệnh diễn tiến nhẹ và hồi phục trong vòng 5 đến 7 ngày. Tuy nhiên, ở trẻ nhỏ, người cao tuổi, người có bệnh lý nền mạn tính, người suy giảm miễn dịch, cúm mùa có thể diễn tiến nặng, gây viêm phế quản, viêm phổi, viêm não, dẫn đến tử vong.
Cúm mùa (Seasonal influenza) là bệnh truyền nhiễm đường hô hấp cấp tính, do Influenza virus lây nhiễm vào mũi, họng và phổi. Tại Việt Nam, cúm mùa thường lưu hành quanh năm, nhưng có xu hướng tập trung vào mùa đông, xuân. Các chuyên gia cảnh báo, đỉnh điểm mùa cúm tại nước ta có thể rơi vào khoảng tháng 3-4 và tháng 9-10 hằng năm.
Nguyên nhân gây bệnh cúm mùa
Nguyên nhân gây bệnh cúm mùa là do vi rút cúm (Influenza virus) thuộc họ Orthomyxoviridae gây ra. Với bản chất là lipoprotein, virus cúm mùa có sức đề kháng yếu, dễ bất hoạt bởi bức xạ mặt trời và tia tử ngoại, bị tiêu diệt ở nhiệt độ 56 độ C và các chất hòa tan như cồn, chloramine. Tuy nhiên, virus có thể tồn tại hàng giờ ở ngoại cảnh, đặc biệt là ở nhiệt độ lạnh, môi trường ẩm thấp. Ở nhiệt độ từ 0 đến 4 độ C, virus có thể tồn tại trong vòng vài tuần. Ở -20 độ C và đông khô, virus sống lên đến vài năm.
Cúm mùa có khả năng lây truyền nhanh qua đường hô hấp, qua đường giọt bắn khi nói chuyện, hắt hơi hoặc dùng chung đồ vật với người bệnh. Thậm chí, bệnh có khả năng lây lan trước khi biểu hiện triệu chứng 1 ngày.
Các chủng cúm mùa
Có 4 chủng virus cúm: A, B, C và D:
– Virus cúm A: Đây là chủng virus gây bệnh ở người phổ biến nhất, chiếm đến 75% trên tổng số ca nhiễm cúm. Dựa trên sự kết hợp giữa kháng nguyên H và N, virus được phân thành nhiều tuýp. Trong đó, nổi bật nhất là cúm A (H5N1), A (H3N2), A (H1N1), trong đó cúm A (H1N1) từng gây ra các trận đại dịch lớn trong lịch sử.
Cúm A (H5N1): Khi mắc phải, người bệnh có triệu chứng sốt thành cơn, sốt liên tục lên tới 40- 41 độ C, đau đầu, đau mỏi người, đau quanh hốc mắt,… Bệnh có khả năng diễn tiến nhanh, nếu không điều trị kịp thời có thể dẫn đến tử vong.
Cúm A (H1N1): Khi mắc phải, người bệnh có triệu chứng sốt, đau cổ họng, hắt hơi, sổ mũi, đau nhức toàn thân. Gần 50% bệnh nhân có các triệu chứng như đau bụng, buồn nôn, tiêu chảy. Cúm H1N1 có thể diễn tiến thành viêm phổi, khiến người bệnh thở nhanh, khó thở, ho nhiều. X-quang phổi cho thấy dấu hiệu tổn thương. Một số bệnh nhân có triệu chứng suy hô hấp cấp, phù phổi và tử vong.
Ngoài ra, cúm A(H7N9) cũng có thể khiến bệnh nhân viêm phổi nặng. Tuy nhiên, dữ liệu nghiên cứu về các bệnh gây ra do cúm A(H7N9) vẫn còn khá hạn chế.
– Virus cúm B: Bên cạnh các chủng virus cúm A, virus cúm B cũng có khả năng gây bệnh ở người, với tỷ lệ 25% trên tổng số ca nhiễm cúm hằng năm. Cúm B lây từ người sang người rất nhanh, nhưng lại ít có nguy cơ bùng phát thành đại dịch. Giống cúm A, các triệu chứng của người mắc cúm B có thể kể đến như: sốt, ho, đau họng, đau đầu, nhức người. Trẻ mắc cúm B thường có triệu chứng buồn nôn, nôn, tiêu chảy. Trong một số trường hợp, cúm B có thể đe dọa sức khỏe, tính mạng người bệnh.
– Virus cúm C: Nếu so về mức độ phổ biến với 2 chủng cúm A và B, thì virus cúm C ít gặp hơn, ít nguy hiểm hơn, ít gây bùng dịch hơn. Người bệnh cũng thường ít xuất hiện các triệu chứng lâm sàng điển hình. Cúm C thường có xu hướng gây nhiễm trùng đường hô hấp ở mức độ nhẹ và không dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng về sức khỏe.
– Virus cúm D: Virus cúm D có đặc điểm cấu tạo tương tự virus cúm C. Cho đến nay vẫn chưa có dữ liệu ghi nhận tình trạng mắc virus cúm D ở người. Chủng virus cúm này chủ yếu chỉ gây bệnh ở gia súc.
Dấu hiệu của bệnh cúm mùa
Các dấu hiệu và triệu chứng bệnh cúm mùa thường xuất hiện đột ngột. BSCKII Nguyễn Thị Hoan, Trưởng Phòng khám đa khoa, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Quảng Ninh cho biết: “Cúm thường có thời gian ủ bệnh từ 1 đến 4 ngày. Trung bình là khoảng 48 giờ sau khi nhiễm virus, người bệnh sẽ xuất hiện các triệu chứng tương tự như các bệnh hô hấp thông thường, bao gồm: Sốt (trên 38 độ) kéo dài 2-3 ngày; đau đầu, đau cơ, mệt mỏi; hắt hơi, chảy nước mắt, nước mũi; ho (ho khan hoặc ho có đờm); đau họng và sổ mũi: Chảy nước mũi, nghẹt mũi, hắt xì, đau tai, ngứa và khô cổ họng, ho; ăn không ngon, mệt mỏi; khả năng vị giác và khứu giác có thể bị giảm. khan giọng, nói như nghẹt mũi. Trường hợp nặng: bệnh có thể diễn biến gây viêm phổi, suy hô hấp …và có thể dẫn đến tử vong”.
Cách chẩn đoán bệnh cúm mùa
Theo hướng dẫn chẩn đoán và điều trị một số bệnh truyền nhiễm ban hành kèm theo Quyết định số 5642/QĐ-BYT năm 2015 của Bộ Y tế, chẩn đoán cúm mùa được tiến hành như sau:
– Giai đoạn 1: Lâm sàng: Các triệu chứng thường gặp như sốt trên 38 độ C, đau toàn thân, có các biểu hiện về đường hô hấp như: chảy nước mũi, ho, đau họng, khó thở,… Hình X-quang phổi bình thường hoặc có tổn thương lan tỏa ở phổi.
– Giai đoạn 2: Xét nghiệm: Xét nghiệm công thức máu cho thấy bạch cầu bình thường hoặc giảm.
– Giai đoạn 3: Chẩn đoán xác định: Có các triệu chứng như giai đoạn 1, người bệnh có yếu tố dịch tễ như sống trong khu vực có cúm lưu hành hoặc có tiếp xúc với người mắc bệnh. Xét nghiệm bằng các phương pháp RT-PCR/ real time RT-PCR/ nuôi cấy virus cho ra kết quả dương tính.
– Giai đoạn 4: Chẩn đoán mức độ bệnh: Ở các trường hợp cúm mức độ nhẹ, người bệnh chỉ có các triệu chứng bệnh đơn thuần. Ở trường hợp cúm biến chứng, người bệnh có tổn thương ở phổi, kèm các biểu hiện suy hô hấp như khó thở, thở nhanh, SpO2 giảm, PaO2 giảm. Có các dấu hiệu nặng lên của các bệnh lý nền mạn tính.
– Giai đoạn 5: Chẩn đoán phân biệt: Một số tác nhân gây bệnh đường hô hấp khác như: Adenovirus, virus hợp bào hô hấp, Coronavirus, Enterovirus,… có thể gây bệnh cảnh lâm sàng tương tự cúm. Chỉ có các xét nghiệm sinh học mới có thể chẩn đoán chính xác tác nhân gây bệnh.
Các biện pháp điều trị bệnh cúm
Theo BSCKII Nguyễn Thị Hoan, Trưởng Phòng khám đa khoa, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Quảng Ninh chia sẻ: “Hiện tại vẫn chưa có cách điều trị cúm triệt để, chỉ có các phương pháp giúp giảm nhẹ các triệu chứng, giúp người bệnh thoải mái và dễ chịu hơn, như là: Nghỉ ngơi, dinh dưỡng: Thông thường bệnh cúm có thể tự khỏi sau thời gian ngắn khi người bệnh dành thời gian nghỉ ngơi và uống nhiều nước để cơ thể dần chống lại sự nhiễm trùng. Không nên hút thuốc lá hoặc uống rượu trong thời gian này; cũng nên hạn chế trà, cà phê, các đồ uống có chất kích thích,… để tránh làm cơ thể thêm mệt mỏi. Về dinh dưỡng, người bệnh cúm nên tăng cường, bổ sung các loại rau và trái cây có màu xanh đậm, đỏ và vàng để nâng cao hệ miễn dịch, hỗ trợ hồi phục sức khỏe nhanh chóng. Hai là, dùng thuốc: Cân nhắc dùng thuốc giảm đau. Dử dụng thuốc giảm đau không kê đơn như acetaminophen hoặc ibuprofen để làm giảm đi các cơn đau do cúm gây ra”.
Các biện pháp khác để phòng ngừa cúm
Để phòng ngừa cúm hiệu quả, người dân cần tập thói quen rửa tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn khi về đến nhà, trước và sau khi ăn, sau khi đi vệ sinh. Khi hắt hơi, ho, sổ mũi nên dùng khuỷu tay thay vì bàn tay để tránh lây nhiễm bệnh cho người khác. Thường xuyên vệ sinh nhà ở, nơi làm việc. Bảo vệ mũi, họng bằng cách đeo khẩu trang khi ra ngoài, làm ẩm mũi bằng nước muối sinh lý khi thời tiết khô. Tập thể dục thường xuyên, ngủ đủ giấc và nên bỏ thói quen hút thuốc lá.
Tiêm vắc xin phòng cúm mùa hàng năm là phương pháp phòng bệnh chủ động hiệu quả nhất. Vắc xin cúm có hiệu quả phòng bệnh lên đến 90%, giảm tỷ lệ tử vong và nguy cơ biến chứng, diễn tiến nặng khi đồng nhiễm cúm và các tác nhân gây bệnh khác. Các chủng virus cúm thường xuyên thay đổi mỗi năm. Các nhà sản xuất sẽ căn cứ vào dữ liệu khảo sát của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) về các chủng cúm lưu hành mỗi năm, để sản xuất vắc xin mang lại hiệu quả phòng bệnh tốt nhất.
Hiện nay, Phòng tiêm của Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Quảng Ninh cung cấp đầy đủ các loại vắc xin phòng ngừa cúm. Người dân có nhu cầu tiêm chủng liên hệ số điện thoại: 02033.616.818/Hotline: 0326.546.168, hoặc truy cập vào website: https://www.quangninhcdc.vn/danh-sach-vac-xin/ để xem danh mục vắc xin.
Ngọc Phượng, Mạnh Hùng – CDC QN
