Mỗi năm, tại Việt Nam, hàng trăm trẻ nhỏ chủ yếu là trẻ dưới 1 tuổi nhập viện hoặc tử vong vì một nguyên nhân tưởng chừng như đơn giản: sặc sữa. Các cơ sở y tế, đặc biệt là khoa cấp cứu – hồi sức nhi, thường xuyên tiếp nhận các trường hợp trẻ được đưa đến trong tình trạng tím tái, ngưng thở, ngưng tim sau một cơn sặc sữa khi đang bú mẹ, bú bình hay vừa ngủ dậy. Đáng buồn thay, không ít ca tử vong xảy ra tại nhà do người chăm sóc không biết cách phát hiện và xử lý kịp thời. Trẻ tử vong trong vòng tay người thân vì thiếu hiểu biết, thiếu kỹ năng đó là sự thật đau lòng, là tiếng chuông cảnh tỉnh mạnh mẽ cần được lan tỏa khắp cộng đồng.
Sặc sữa là gì? Vì sao nguy hiểm?
Sặc sữa là hiện tượng sữa tràn vào đường thở thay vì xuống thực quản – dạ dày. Ở người lớn, khi ăn uống nhầm đường, phản xạ ho mạnh sẽ giúp đẩy dị vật ra khỏi đường thở. Tuy nhiên, ở trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ sơ sinh, cơ chế phản xạ ho – nuốt – thở chưa hoàn thiện, cấu trúc đường thở lại ngắn và hẹp khiến khả năng bảo vệ đường hô hấp cực kỳ yếu.
Điều nguy hiểm là chỉ cần một lượng nhỏ sữa lọt vào khí quản, trẻ có thể ngừng thở, mất oxy não trong vòng vài phút. Nếu không được sơ cứu đúng cách và kịp thời, trẻ có thể bị tổn thương não do thiếu oxy, viêm phổi hít – nhiễm trùng đường hô hấp dưới, suy hô hấp cấp tính, tử vong đột ngột (SIDS – sudden infant death syndrome).
Sặc sữa ở trẻ nhỏ vô cùng nguy hiểm. (Ảnh: Internet)
Các yếu tố nguy cơ gây sặc sữa ở trẻ nhỏ
Hiện tượng sặc sữa có thể xảy ra ở bất kỳ trẻ nào, nhưng đặc biệt phổ biến trong các tình huống sau:
– Cho bú sai tư thế: Trẻ bú khi đang nằm, không kê đầu, không đỡ gáy khiến sữa dễ trào ngược vào mũi – họng.
– Trẻ bú quá no hoặc bú quá nhanh: Dạ dày trẻ nhỏ chưa phát triển hoàn chỉnh, dung tích nhỏ nên rất dễ đầy. Khi bú nhanh, bú liên tục, trẻ không kịp nuốt dễ dẫn đến sặc.
– Không được ợ hơi sau bú: Sau khi bú, không khí trong dạ dày không được giải phóng sẽ gây trào ngược.
– Vừa bú vừa ngủ: Phản xạ nuốt kém đi khi ngủ khiến sữa dễ trào ngược.
– Các bệnh lý nền: Trào ngược dạ dày thực quản, rối loạn nuốt, dị tật bẩm sinh vùng hầu họng – thanh quản, não úng thủy… là các yếu tố nguy cơ cao.
– Sinh non, nhẹ cân: Trẻ sinh non có hệ thần kinh chưa hoàn chỉnh, thiếu phối hợp giữa nuốt và thở.
– Cho bú trong đêm mà không có sự giám sát: Để trẻ tự bú bình khi đang ngủ là một sai lầm chết người.
Biểu hiện trẻ sặc sữa
Biểu hiện nhẹ (thường gặp) trẻ có thể tự hồi phục sau vài giây, tuy nhiên vẫn cần quan sát kỹ để phòng ngừa biến chứng. Các biểu hiện như là: Ho sặc mạnh ngay sau khi bú hoặc đang bú, thường là phản xạ tự nhiên để tống sữa ra khỏi khí quản. Nôn trớ ít hoặc ọc sữa ra miệng, mũi, kèm theo đỏ mặt, chảy nước mắt. Ngưng bú đột ngột, giơ tay khua khoắng hoặc vặn mình, khó chịu. Thở nhanh, gấp trong vài phút nhưng sau đó trở lại bình thường. Dù không nguy hiểm ngay lập tức, nhưng tình trạng này nếu lặp lại thường xuyên có thể gây viêm đường hô hấp do sữa lọt vào phổi.
Biểu hiện nặng – cảnh báo nguy hiểm đến tính mạng. Khi sữa đã lọt sâu vào khí quản hoặc phế quản, gây tắc nghẽn đường thở, trẻ có thể xuất hiện các dấu hiệu cấp cứu hô hấp như:
– Ho rũ rượi, tím tái toàn thân hoặc vùng quanh môi – đầu ngón tay, báo hiệu thiếu oxy máu.
– Thở khò khè, thở rít, hoặc ngưng thở tạm thời, kéo dài hơn vài giây.
– Quấy khóc yếu ớt hoặc không phản ứng, mất trương lực cơ, lịm dần.
– Mắt trợn ngược, cứng người hoặc co giật nhẹ, là dấu hiệu nguy hiểm do thiếu oxy não.
– Trong một số trường hợp nặng, trẻ có thể bất tỉnh đột ngột, ngừng tim nếu không được cấp cứu kịp thời.
Hướng dẫn sơ cứu trẻ bị sặc sữa
Việc sơ cứu sặc sữa cần được thực hiện ngay lập tức, đúng kỹ thuật, đúng trình tự.
Với trẻ dưới 1 tuổi:
– Đặt trẻ nằm sấp trên cánh tay, đầu thấp hơn thân.
– Dùng lòng bàn tay vỗ 5 cái mạnh và dứt khoát vào vùng giữa 2 xương bả vai.
– Lật trẻ lại, dùng 2 ngón tay ấn mạnh 5 lần vào vị trí giữa ngực (dưới đường nối 2 núm vú).
– Lặp lại chu kỳ vỗ lưng, ấn ngực đến khi trẻ khóc to, bật sữa ra hoặc có dấu hiệu thở lại.
Sơ cứu trẻ sặc sữa
Với trẻ trên 1 tuổi:
– Thực hiện thủ thuật Heimlich: đứng sau trẻ, vòng tay qua bụng, ép mạnh vào vùng dưới xương ức theo hướng lên trên.
Nếu trẻ ngưng thở:
– Tiến hành hô hấp nhân tạo: hà hơi thổi ngạt, ép tim ngoài lồng ngực.
– Gọi cấp cứu ngay, liên tục sơ cứu cho đến khi có nhân viên y tế đến
Di chứng và hậu quả lâu dài nếu không xử lý đúng
Sặc sữa tưởng như đơn giản nhưng thực chất có thể đe dọa nghiêm trọng đến tính mạng và sự phát triển lâu dài của trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ sơ sinh. Khi không được xử trí kịp thời hoặc đúng cách, sặc sữa có thể để lại hàng loạt di chứng nguy hiểm, từ ngắn hạn đến dài hạn, cả về hô hấp, thần kinh và tâm lý – vận động.
– Gây viêm phổi hít (viêm phổi do hít sữa) – biến chứng phổ biến và nguy hiểm nhất: Khi sữa lọt vào đường thở và xuống phổi, hệ hô hấp non yếu của trẻ không đủ khả năng “tống ra ngoài”, dẫn đến nhiễm trùng phổi. Trẻ sẽ có biểu hiện: ho kéo dài, sốt, thở khò khè, bú kém, mệt mỏi kéo dài. Viêm phổi hít thường tiến triển âm thầm, dễ bị nhầm với viêm phổi thông thường, nhưng dai dẳng và khó điều trị hơn, nguy cơ tổn thương phổi mạn tính. Hậu quả lâu dài là làm giảm chức năng hô hấp, dễ tái nhiễm, hen suyễn tái phát và hậm phát triển thể chất do thiếu oxy mạn tính, kém hấp thu dinh dưỡng.
– Có thể gây thiếu oxy não – Tổn thương thần kinh không thể phục hồi: Khi sặc sữa gây tắc nghẽn đường thở, oxy không đến được não trong vài phút có thể gây thiếu oxy não cấp. Trẻ có thể sống sót sau cơn sặc nhờ hồi sức, nhưng não bộ có thể đã bị tổn thương do thiếu dưỡng khí. Hậu quả thần kinh lâu dài có thể bao gồm: Chậm phát triển trí tuệ: kém tiếp thu, chậm nói, khó giao tiếp. Rối loạn vận động: giảm trương lực cơ, chậm biết lẫy, bò, đi. Co giật, bại não: trường hợp nặng do tổn thương nhu mô não lan rộng.
– Rối loạn tâm lý – cảm xúc, sợ bú hoặc sợ nuốt: Trẻ từng bị sặc sữa có thể phản xạ sợ bú, quay mặt khi nhìn thấy bình sữa, khóc ré khi đặt nằm bú, hoặc nôn ói mỗi khi nuốt. Nếu không được can thiệp sớm, trẻ sẽ suy dinh dưỡng, giảm cân, mất hứng thú tương tác, ảnh hưởng đến sự phát triển tâm – vận động.
– Tăng nguy cơ tử vong đột ngột (hội chứng đột tử ở trẻ sơ sinh – SIDS): Trẻ sặc sữa trong khi ngủ, đặc biệt là sau khi bú nằm, không được người lớn phát hiện kịp thời, có thể ngưng thở, ngưng tim âm thầm, dẫn đến tử vong. Đây là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở trẻ dưới 1 tuổi, thường không rõ dấu hiệu báo trước.
Hướng dẫn cách phòng ngừa sặc sữa
Phòng ngừa là giải pháp hiệu quả và đơn giản nhất để ngăn chặn sặc sữa ở trẻ.
– Cho bú đúng tư thế: Khi bú mẹ bế trẻ nghiêng, đầu cao hơn thân, thân áp sát mẹ, đỡ gáy. Khi bú bình đảm bảo bình sữa nghiêng vừa đủ để sữa ngập núm vú, tránh không khí vào.
– Kiểm soát lượng sữa: Không ép trẻ bú quá no, cho bú từng bên một, theo nhu cầu của trẻ và giữa cữ bú nên có thời gian nghỉ.
– Ợ hơi sau mỗi cữ bú: bế trẻ thẳng đứng, vỗ nhẹ lưng 5–10 phút, có thể cho trẻ nằm nghiêng phải sau đó.
– Không để trẻ bú nằm, bú một mình: Luôn có người lớn giám sát khi trẻ bú hoặc ngủ sau bú.
– Theo dõi sát trẻ sau bú trong 30 phút: Đặc biệt là các bé có tiền sử sặc hoặc trào ngược.
– Chọn núm ti phù hợp với độ tuổi: Không quá to khiến sữa chảy nhanh. Vệ sinh bình sữa kỹ lưỡng để tránh viêm nhiễm.
Mỗi cái ôm ấp, mỗi cữ bú yêu thương đều có thể trở thành rủi ro nếu người chăm trẻ thiếu kiến thức. Hãy biến yêu thương thành hành động đúng. Hãy chia sẻ bài học này đến mọi người để không còn ai phải nuối tiếc vì một phút bất cẩn khi chăm sóc trẻ nhỏ.
Sặc sữa – một tình huống tưởng chừng nhỏ, nhưng nếu không đề phòng sẽ lấy đi điều quý giá nhất: sinh mệnh của con trẻ.
Mạnh Hùng, Ngọc Phượng – CDC QN
