Amidan và VA là những tổ chức miễn dịch quan trọng nằm ở vùng họng, đóng vai trò như “hàng rào phòng thủ” chống lại vi khuẩn, virus xâm nhập qua đường hô hấp. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, đặc biệt ở trẻ em, amidan và VA lại trở thành “ổ bệnh” gây ra các vấn đề sức khỏe dai dẳng, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, sinh hoạt và sự phát triển của trẻ.

Chia sẻ về vấn đề này, bác sĩ Loan Quốc Dũng hiện đang công tác tại Khoa Răng Hàm Mặt – Mắt – Tai Mũi Họng, Trung tâm Y tế Hải Hà cho biết: “Thời gian gần đây vẫn có nhiều ca đến khám và điều trị viêm amidan, VA tại Trung tâm Y tế Hải Hà, đặc biệt là trẻ em. Đây là những bệnh lý tai mũi họng thường gặp ở trẻ nhỏ, gây ảnh hưởng nhiều đến hô hấp, ăn uống, giấc ngủ và cả sự phát triển thể chất. Nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời, bệnh có thể dẫn tới những biến chứng nguy hiểm”.

Bác sĩ thăm khám tai mũi họng nhằm phát hiện sớm viêm amidan và VA ở trẻ

Viêm Amidan và Viêm VA ở Trẻ Em

Vị trí của amidan nằm ở ngay trong họng, gồm amidan khẩu cái, amidan vòm, amidan vòi và amidan lưỡi. Trong đó amidan khẩu cái có kích thước lớn, nằm ngay hai bên thành họng nên thường bị tấn công, hầu hết mọi người bị viêm amidan cũng là viêm tại amidan này:

• Amidan khẩu cái: nằm ở hai bên thành họng, cấu tạo bởi mô lympho, nhiều khe và hốc → dễ ứ đọng dịch tiết, tạo môi trường thuận lợi cho vi khuẩn.
• VA (amidan vòm): nằm ở nóc vòm họng, sau cửa mũi sau, có vai trò quan trọng trong miễn dịch hô hấp trên giai đoạn đầu đời.
• Vòng Waldeyer: bao gồm amidan khẩu cái, amidan lưỡi, amidan vòi, VA → hệ thống hàng rào miễn dịch tại ngã tư hô hấp – tiêu hóa.

Mặc dù có vai trò miễn dịch nhưng nếu số lượng vi khuẩn, virus quá nhiều hoặc miễn dịch cơ thể yếu, amidan không thể chống lại được cũng trở thành cơ quan bị tấn công và viêm nhiễm. Khi đó, các ổ viêm sẽ phát triển tại amidan và gây viêm vùng họng, lan dần sang các cơ quan bên cạnh.

Trẻ nhỏ là đối tượng thường mắc viêm amidan nhất do hệ miễn dịch của trẻ yếu, khả năng chống lại virus, vi khuẩn kém. Hoạt động miễn dịch của amidan hoạt động mạnh nhất ở trẻ từ 4 – 10 tuổi, sau đó khả năng miễn dịch yếu dần là lúc amidan dễ bị viêm nhiễm nếu tiếp xúc thường xuyên với tác nhân gây bệnh.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nguyên nhân gây ra viêm amidan và VA thường do một số yếu tố chính sau:

Nguyên nhân thường gặp:

• Virus (70%): adenovirus, rhinovirus, enterovirus, cúm, EBV…
• Vi khuẩn: Streptococcus β tan huyết nhóm A (quan trọng nhất), S. pneumoniae, H. influenzae, Moraxella catarrhalis.
• Nấm: Candida albicans (hiếm, ở trẻ suy giảm miễn dịch).

Yếu tố thuận lợi:

• Cơ địa dị ứng, miễn dịch kém.
• Môi trường ô nhiễm, khói bụi, khói thuốc.
• Thói quen ăn uống lạnh, vệ sinh răng miệng kém.
• Trẻ đi học mẫu giáo, tiểu học – dễ lây nhiễm chéo.

Triệu chứng lâm sàng

Viêm amidan cấp

• Sốt cao 39-40 độ C, mệt mỏi.
• Cảm giác khô rát họng, đau khi nuốt hoặc ho.
• Amidan sưng đỏ, có thể có giả mạc hoặc mủ, lưỡi trắng.
• Toàn thân mệt mỏi, chán ăn và có dấu hiệu tiểu ít, táo bón.
• Có thể kèm hạch góc hàm sưng đau.

Viêm amidan mạn tính

Là tình trạng viêm tái phát nhiều lần với những biểu hiện giống cấp tính nhưng có thể kèm theo một số triệu chứng khác như:

• Amidan to, gồ ghề, nhiều khe, hốc mủ.
• Hơi thở hôi, ho khan từng cơn và kéo dài, khạc nhổ có nhiều đờm.
• Giọng nói thay đổi do ho nhiều gây đau họng, rát cổ họng.
• Trẻ dễ mệt mỏi, ăn kém, chậm phát triển.

Khi viêm amidan cấp tính tái phát nhiều lần, miễn dịch của amidan đã quá yếu, hố amidan được tạo thành trở thành nơi tích tụ virus, vi khuẩn và dịch mủ. Khi đó triệu chứng bệnh kéo dài và trở nên nghiêm trọng nếu không có can thiệp điều trị từ bên ngoài.

Viêm amidan mạn tính lại được chia thành 2 nhóm nhỏ gồm:

• Viêm amidan thể viêm xơ teo: Khi amidan bị viêm và có xu hướng thu nhỏ kích thước.

• Viêm amidan thể viêm quá phát: Khi amidan bị viêm nhưng phát triển lo lên, trẻ nhỏ là đối tượng thường gặp thể bệnh này.

Viêm VA cấp

• Trẻ sốt, chảy mũi nhầy mủ, nghẹt mũi, ngủ ngáy.
• Ho kéo dài, đặc biệt về đêm.
• Khám vòm họng: VA sưng to, đỏ, tiết dịch mủ.

Viêm VA mạn / VA quá phát

• Nghẹt mũi thường xuyên, thở bằng miệng.
• Ngủ ngáy, có thể ngưng thở khi ngủ.
• Kém tập trung, mệt mỏi, chậm phát triển thể chất.
• Biến dạng khuôn mặt: “mặt VA” (khuôn mặt dài, răng hô, vòm miệng cao).

Biến chứng

Nếu như không điều trị kịp thời viêm amidan và VA có thể dẫn đến những biến chứng, cụ thể:

• Tại chỗ: áp-xe quanh amidan, viêm tấy thành họng.
• Lân cận: viêm tai giữa, viêm xoang, viêm thanh khí phế quản.
• Toàn thân: thấp tim, viêm cầu thận, viêm khớp.
• Ảnh hưởng phát triển: rối loạn giấc ngủ, chậm lớn, suy dinh dưỡng, giảm khả năng học tập.

Chẩn đoán

• Chẩn đoán viêm amidan bao gồm khám lâm sàng để phát hiện sưng đỏ amidan, có mủ, sưng hạch cổ, và các triệu chứng như đau họng, sốt, khó nuốt, hơi thở hôi. Bác sĩ cũng có thể yêu cầu xét nghiệm dịch họng để xác định nguyên nhân (virus hay vi khuẩn), xét nghiệm máu để kiểm tra tình trạng nhiễm trùng, hoặc nội soi tai mũi họng để quan sát kỹ hơn tình trạng amidan.

Điều trị

Nguyên tắc:

• Điều trị nội khoa tích cực trong đợt cấp.
• Chỉ định ngoại khoa khi bệnh mạn tính, tái phát nhiều lần, gây biến chứng.

Điều trị nội khoa:

• Nghỉ ngơi, dinh dưỡng, vệ sinh mũi họng.
• Thuốc: kháng sinh (khi do vi khuẩn), hạ sốt, giảm đau, kháng viêm, nhỏ mũi.
• Chỉ định trong các đợt viêm cấp hoặc viêm mạn chưa biến chứng.

Điều trị ngoại khoa (cắt amidan, nạo VA):

Chỉ định khi:

• Viêm amidan/VA tái phát nhiều lần (≥ 5–6 lần/năm).
• Amidan quá phát gây ngưng thở khi ngủ, khó nuốt, khó nói.
• VA quá phát gây tắc nghẽn hô hấp, biến chứng tai – mũi – họng.
• Viêm mạn tính ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe và sự phát triển của trẻ.

Ngoài ra có thể áp dụng một số phương pháp dân gian để hỗ trợ giảm triệu chứng và thúc đẩy quá trình hồi phục như:

• Súc miệng với nước muối: Khi súc, nên ngửa đầu ra sau và khò nhẹ để dung dịch tiếp xúc trực tiếp với vùng họng và amidan. Có thể áp dụng nhiều lần trong ngày để đạt hiệu quả.
• Kết hợp gừng và mật ong: Rửa sạch 2 củ gừng, gọt vỏ rồi giã dập hoặc thái lát mỏng, cho vào chén cùng mật ong. Hỗn hợp này có thể ngậm nhiều lần trong ngày để làm dịu họng và giảm dần tình trạng viêm.
• Dùng nước hành: Chuẩn bị một củ hành tươi và một cốc nước ấm. Hành sau khi bóc vỏ, rửa sạch thì ép lấy nước, rồi hòa cùng nước ấm. Dùng hỗn hợp này súc miệng 2–3 lần/ngày.

Bác sĩ Loan Quốc Dũng và kíp phẫu thuật thực hiện nội soi nạo VA cho bệnh nhân

Cha mẹ cần làm gì khi trẻ bị viêm amidan?

Khi trẻ bị viêm amidan, điều cha mẹ cần làm là xem xét, theo dõi các triệu chứng của trẻ và đưa trẻ đến các cơ sở y tế khám. Không nên tự ý mua thuốc điều trị cho trẻ, có thể xảy ra trường hợp dùng sai thuốc và liều lượng khiến bệnh trở nên nghiêm trọng hơn, hơn nữa còn dẫn đến tình trạng kháng thuốc, nhờn thuốc sau này.

Chăm sóc và điều trị cho trẻ bị viêm amidan sẽ còn phụ thuộc vào tình trạng bệnh và triệu chứng, cụ thể như sau:

Trẻ bị viêm amidan nhẹ

Nếu viêm amidan ở trẻ em nhẹ, triệu chứng thoáng qua, thường không cần thiết phải điều trị với thuốc kê đơn mà bác sĩ sẽ hướng dẫn cha mẹ một cách phương pháp điều trị, chăm sóc tại nhà. Cụ thể như sau:

• Dùng nước muối pha loãng hoặc nước muối sinh lý cho trẻ súc miệng hàng ngày: có tác dụng sát khuẩn, làm sạch, loại bỏ vi khuẩn, virus gây bệnh và từ đó điều trị khỏi viêm amidan.

• Cho trẻ ăn uống đủ chất, tăng cường bổ sung Vitamin C để tăng sức đề kháng.

• Không cho trẻ ăn uống thực phẩm lạnh vì có thể gây viêm amidan nặng hơn.

Trẻ bị viêm amidan nặng

Trẻ vẫn có nguy cơ bị viêm amidan nặng hoặc mạn tính, nhất là trường hợp bệnh tái phát nhiều lần. Khi đó, bác sĩ thường xem xét gợi ý cho trẻ cắt bỏ amidan khi cơ quan này đã bị viêm nặng, mất chức năng để ngăn ngừa biến chứng xảy ra.

Khi nào cần cắt amidan hoặc nạo VA cho trẻ?

Theo Bác sĩ Loan Quốc Dũng, cha mẹ nên đưa trẻ đến khám tại cơ sở y tế khi trẻ có các dấu hiệu sau:

• Viêm amidan hoặc VA tái phát từ 5 – 6 lần/năm trở lên.
• Amidan quá phát, gây ngáy to, ngưng thở khi ngủ, khó nuốt, khó nói.
• VA quá phát, chặn đường thở mũi, làm trẻ ngạt mũi kéo dài, ngủ không ngon giấc.
• Nhiễm khuẩn kéo dài, điều trị nội khoa không hiệu quả, gây biến chứng sang tai giữa, phổi, tim, khớp.

Lợi ích của phẫu thuật

• Giúp trẻ hô hấp dễ dàng, giảm tình trạng ngáy, ngưng thở khi ngủ.
• Hạn chế tái phát viêm họng, viêm mũi xoang, viêm tai giữa.
• Cải thiện giấc ngủ, ăn uống, học tập và phát triển toàn diện.

Phẫu thuật hiện nay áp dụng nhiều phương pháp: dao điện, coblator, plasma… với ưu điểm ít đau, ít chảy máu, hồi phục nhanh.

Bs. Dũng chia sẻ: “Rất nhiều bậc phụ huynh lo lắng rằng cắt amidan hay nạo VA sẽ làm giảm sức đề kháng của trẻ. Thực tế, khi amidan và VA bị viêm mạn tính hoặc quá phát, chúng không còn chức năng bảo vệ mà ngược lại trở thành ổ vi khuẩn gây bệnh, ảnh hưởng đến hô hấp, tiêu hóa và sự phát triển toàn diện của trẻ. Việc cắt bỏ trong những trường hợp có chỉ định là cần thiết, giúp trẻ có sức khỏe tốt hơn, ngủ sâu giấc, ăn uống ngon miệng và phát triển bình thường”.

Lời khuyên cho phụ huynh

• Không tự ý trì hoãn phẫu thuật khi có chỉ định từ bác sĩ, tránh biến chứng nguy hiểm.
• Sau phẫu thuật, cha mẹ nên cho trẻ ăn thức ăn mềm, lỏng, giàu dinh dưỡng và theo dõi sát tình trạng sức khỏe của con.
• Đưa trẻ tái khám đúng hẹn để đảm bảo quá trình hồi phục tối ưu.

Bs. Dũng nhấn mạnh: “Cha mẹ không nên quá lo lắng hay chần chừ khi bác sĩ đã chỉ định phẫu thuật. Điều quan trọng là lựa chọn cơ sở y tế uy tín, có trang thiết bị hiện đại và đội ngũ bác sĩ chuyên môn cao. Sau phẫu thuật, cần chăm sóc dinh dưỡng đúng cách, cho trẻ ăn mềm – lỏng trong những ngày đầu và tái khám đúng lịch hẹn. Làm tốt những điều này sẽ giúp con nhanh chóng hồi phục và khỏe mạnh trở lại.”

Phòng bệnh

Bên cạnh việc đưa trẻ đi khám khi những dấu hiệu viêm amidan/VA xuất hiện, phối hợp điều trị với bác sĩ, cha mẹ còn cần phải chăm sóc trẻ đúng cách:

• Nâng cao thể trạng: Chú ý đến chế độ dinh dưỡng nhằm bổ sung đầy đủ những dưỡng chất cần thiết giúp củng cố hệ miễn dịch và tăng cường sức khỏe cho trẻ, bao gồm: trái cây (dâu tây, các loại quả mọng…), rau xanh (bông cải xanh, rau bina và cà rốt) và các loại vitamin (vitamin C, E, A) làm giảm tình trạng viêm, khó thở ở trẻ.
• Vệ sinh mũi họng hằng ngày bằng nước muối sinh lý.
• Điều trị triệt để các bệnh viêm đường hô hấp trên.
• Tránh khói thuốc, bụi bẩn, môi trường ô nhiễm, giữ gìn phòng ốc, khu vui chơi của trẻ luôn sạch sẽ.
• Tuân thủ lịch tái khám theo chỉ định và liệu trình của bác sĩ, tránh viêm amidan tái phát gây nhiều biến chứng không mong muốn.

Viêm amidan và VA ở trẻ em là bệnh lý phổ biến, có thể gây nhiều biến chứng nguy hiểm nếu không điều trị kịp thời. Việc khám chuyên khoa sớm, điều trị đúng phương pháp và chỉ định phẫu thuật khi cần thiết sẽ giúp bảo vệ sức khỏe và sự phát triển toàn diện của trẻ.

Phương Anh (CDC)